Wcześniejsze prace prowadzone na grodzisku (lata 2002 – 2009) oraz obu osadach towarzyszących (1965) nie przyniosły znalezisk tego typu zabytków. Cztery z nich (w tym jeden zachowany w połowie) to paciorki jednobarwne. Charakteryzują się kształtem beczułkowatym, kulistym lub kulistym spłaszczonym. Wykonano je ze szkła przeźroczystego lub półprzeźroczystego o barwie niebieskiej. Wielkość ozdób waha się w przedziale 4,4 – 6,2 mm, zaś średnica ich korpusów od 5 do 6,2 mm. Kanaliki umożliwiające nanizanie paciorków miały średnicę 1 – 1,5 mm. Wśród znalezionych w Żmijowiskach ozdób szklanych znajduje się także okaz zaliczany do kategorii paciorków zdobionych. Wykonany został z przeźroczystego, bezbarwnego szkła z ciemniejszymi plamami i śladami wewnętrznych spękań. Posiada on kształt beczułkowaty i jest największym spośród okazów omawianego zespołu. Wysokość i średnica korpusu wynoszą 1,5 cm, kanalik ma średnicę 1,5 mm. Zdobienie to głębokie, lekko skręcone rowki zwane kanelurami. Siedem kanelur zostało naciętych wzdłuż osi kanalika na całej powierzchni korpusu paciorka. Ostatni okaz zespołu ozdób ze Żmijowisk możemy zakwalifikować do grupy paciorków segmentowych. Składa się on z dwóch odcinków, a wykonany został z nieprzeźroczystego szkła o barwie żółtej. Na obu jego segmentach, jak również przewężeniu widoczne są ciemne smugi powstałe podczas procesu jego wykonywania. Jego długość wynosi 9,4 mm, średnica pierwszego i drugiego segmentu odpowiednio 4,2 i 4,4 mm. Kanalik tego paciorka posiada średnicę 1,2 mm.
.
.
Zabytki omówionych typów występują na terenie całej Słowiańszczyzny wczesnośredniowiecznej. Do najbardziej popularnych należą paciorki jednobarwne. Sądząc po ilości ich odkryć na stanowiskach wczesnośredniowiecznych mogły być one użytkowane przez wszystkie ówczesne grupy społeczne. Najbardziej pospolitymi formami paciorków jednobarwnych są okazy kuliste, płaskokuliste, stożkowate, rurkowate (cylindryczne) oraz beczułkowate. Na terenach dzisiejszej Polski najczęściej spotykane są ozdoby o barwie żółtej, jasnozielonej, niebieskiej o różnych odcieniach. Paciorki zdobione, które tworzą drugą kategorię podziału, są o wiele rzadziej spotykane na stanowiskach archeologicznych. Ozdoby tego typu prawdopodobnie były dość drogie, co powodowało ich ograniczoną dostępność. Najczęściej spotykamy okazy wytwarzane z ciemniejszych odcieni szkła, na które nanoszone były zdobienia za pomocą jasnego nieprzeźroczystego szkła. Tego typu ozdoba została odkryta na osadzie południowo – wschodniej w odległym o dwa kilometry od Żmijowisk Chodliku. Specyficznym rodzajem zdobienia, które posiada okaz ze Żmijowisk, są różnego rodzaju nacięcia i rowki. Podobny paciorek znaleziony został na stanowisku wczesnośredniowiecznym Szczecin – Wzgórze Zamkowe.
.
.
Ciekawą formą ozdoby szklanej jest paciorek segmentowy (odcinkowy). Paciorki tego typu są często spotykane na stanowiskach archeologicznych, aczkolwiek w niewielkich ilościach. Najczęściej wykonywane były z nieprzeźroczystego szkła o jednolitej barwie. Przykładem tego rodzaju paciorka, odpowiadającego okazowi ze Żmijowisk, jest dwusegmentowy okaz z osady w Kulczynie – Kolonii we wschodniej Lubelszczyźnie. Czasami spotykane są paciorki segmentowe zawierające wkładki złotej lub srebrnej folii. Paciorek z wkładką złotej folii odkryty został podczas badań na wspomnianej wyżej osadzie południowo – wschodniej w Chodliku. Ozdoby te były bardzo cenne i często stanowiły element skarbów, np. znalezionego na majdanie grodziska w Zawadzie Lanckorońskiej depozytu, w którym oprócz ozdób srebrnych znajdowało się co najmniej (tyle odkupiono od znalazcy!) 49 wielosegmentowych paciorków zawierających złotą wkładkę. Brak kanalików w sporej części tych ozdób sugeruje, że mogły one być formą pieniądza niemonetarnego.
Paciorki szklane wykonywane były różnymi technikami. Najpowszechniejszą metodą produkcji tych ozdób była tzw. technika nawijania. Tą metodą wykonano większość paciorków odkrytych w Żmijowiskach . Formowanie paciorka tą metodą polega na wyciągnięciu ze stojącego w piecu lub na palenisku tygla cienkiego pasma masy szklanej za pomocą pręta metalowego. Następnie masa szklana jest owijana wokół pręta za pomocą ruchu obrotowego. Średnica kanalika paciorka odpowiada grubości pręta. Podczas ubiegłorocznych Warsztatów Archeologi Doświadczalnej na Grodzisku Żmijowiska przeprowadzona została ze skutkiem pozytywnym próba formowania paciorków tą metodą. Paciorki segmentowe, w tym okaz ze Żmijowisk wykonywane były tzw. techniką wyciągania. Przewężenia między segmentami wykonywane były za pomocą ściskania masy szklanej metalowymi szczypcami.
Datowanie paciorków szklanych jest bardzo trudne. Są one „nieczułe” chronologicznie, ich formy przeżywały się bardzo długo, takie same kształty mogły występować od okresu rzymskiego po wczesne średniowiecze.
Bardzo interesującą kwestią jest proweniencja paciorków ze Żmijowisk. Mimo, iż podczas wykopalisk w Żmijowiskach znaleziono kilka sztuk żużla szklanego, czyli szlaki, nie możemy jak dotąd przyjmować istnienia na tym stanowisku produkcji szklarskiej. Zlokalizowanie ośrodka szklarskiego, w którym powstały paciorki ze Żmijowisk może ułatwić przeprowadzona w przyszłości analiza chemiczna składu ich masy szklanej. Jednak pytanie, skąd mogły pochodzić, jest intrygujące…
Najwcześniej sztukę wytwarzania szkła opanowali Słowianie południowi (Bułgarzy). Spowodowane to było bliskością Cesarstwa Bizantyjskiego, które słynęło w tym czasie z wysokiej jakości wyrobów szklanych. W IX wieku sztukę produkcji szkła przejęła od Bizancjum Wielka Morawa. Ośrodki morawskie np. Mikulcice słynęły z wysokiej jakości wyrobów luksusowych ze szkła. W drugiej połowie X wieku powstały pierwsze warsztaty szklarskie na Rusi Kijowskiej. Rzemieślnicy ruscy zdobyli swe doświadczenia również od mistrzów bizantyjskich. Możliwe, że to właśnie z ośrodków na Rusi Kijowskiej pochodzą opisywane tu paciorki. Świadczyć by o tym mogły kontakty ówczesnych mieszkańców Żmijowisk z tymi terenami, mające potwierdzenie w innych odkrytych tu zabytkach: przęśliku z różowego łupku owruckiego oraz brązowym okuciu pasa, analogicznym do znaleziska z okolic Kijowa. Z terenu ziem dzisiejszej Polski jedynie ośrodek w Wolinie, ewentualnie w Opolu, może być brany pod uwagę przy określaniu pochodzenia interesujących nas paciorków. Obydwa ośrodki przejęły technologię szklarstwa od zachodnioeuropejskich warsztatów znajdujących się w Nadrenii. Niektóre formy paciorków, analogiczne do znalezionych w Żmijowiskach produkowane były także w Skandynawii np. ośrodek w Haihabu w południowej Danii, skąd pochodzą okazy segmentowe i jednobarwne, takie same jak tu omawiane.
Podsumowując należy stwierdzić, iż opisane powyżej znaleziska to pierwsze odkryte na Żmijowskach zabytki, które można zaliczyć do kategorii luksusowych. Wszak szkło we wcześniejszym średniowieczu stanowiło towar o ograniczonej dostępności. Poza występującymi na większości stanowisk archeologicznych paciorkami jednobarwnymi, pozostała biżuteria oraz naczynia szklane dostępne były jedynie elitom społecznym. O walorach użytkowych naczyń ze szkła niech świadczy cytat z „Żywotu Konstantyna” : „ a jeżeli zabije człowieka, to niechaj pije przez trzy miesiące z naczynia drewnianego, szklanego nie tykając”.
.
Sebastian Załuski
